برنج سفید

 

سه نوع برنج رایج مصرفی، برنج قهوه‌ای، برنج سفید ، برنج قرمز و یک نوع سیاه وحشی
 

برنج از مهم‌ترین غلات و اقلام غذایی جهان است. نیمی از جمعیت جهان، به برنج به عنوان یک غذای اصلی وابسته هستند. هم‌اکنون «ده‌ها هزار نوع برنج» در جهان وجود دارد، اما این‌ها در دو زیرگونه کلی جای می‌گیرند. دو زیرگونه اصلی شامل برنج «جاپونیکا» با نام علمی Oryza sativa japonica و برنج «ایندیکا» با نام علمی sativa indica می‌شوند.
 

شواهد پیدایشی نشان می‌دهد که برنج از یک اهلی‌سازی در ۸۲۰۰ - ۱۳۵۰۰ سال پیش در دره رودخانه پرل چین سرچشمه گرفته است. پیشتر، اسناد باستانشناسی حدس می‌زدند که برنج در دره رودخانه یانگ تسه در چین اهلی شده باشد. برنج از آسیای شرقی، به مناطق جنوبی تر و آسیای جنوبی گسترش یافت. برنج به اروپا از آسیای غربی و به آمریکا توسط استعمارگران اروپایی معرفی شد. + در ایران از زمان هخامنشیان در استان‌های شمالی، خراسان و خوزستان کشت می‌شده.

تولید

 

تولید جهانی برنج

90% برنج جهان در آسیا تولید و مصرف  می شود
- بیشترین مصرف کننده‌های برنج جهان چین، هند، اندونزی و میانمار با 0.5 کیلوگرم در روز و کمترین اروپا با مصرف 3 کیلوگرم در سال هستند.
- سراندی برنج ایران 25 کیلو گرم پایین تر از میانگین جهانی است.!
- به گفته ی معاون وزیر بازرگانی: سراندی برنج در ایران حدود k40 است در حالی در آسیا k85 و در جهان‌k‌65 است. - مازندران با حدود 1 میلیون تن تولید برنج رتبه ی اول در کشور را دارد و پس از آن گیلان، گلستان و فارسی .... در مقام های بعدی قرار دارند.
- سه استان شمالی بخصوص مازندران از نظر رطوبت، دما، آب و خاک یکی از مناسب‌ترین مکان‌ها در جهان برای کاشت برنج است و برنج شمال از مرغوب‌ترین و سالم‌‌ترین برنج های دنیا محسوب می شود.

ارزش غذایی برنج در 100g:

کربوهیدرات‌ها	g 80		ویتامین B5	mg 1.014
قندها	g 0.12		ویتامین B6	mg 0.164
فیبر	g 1.3		کلسیم	mg 28
پروتئین	g 7.13		آهن	mg 0.80
چربی	g 0.66		منیزیوم	mg 25
آب	g 11.61		منگنز	mg 1.088
تیامین (ویتامین B1)	mg 0.701		فسفر	mg 115
ریبوفلاوین (ویتامین B2)	0.0149 mg		پتاسیم	mg 115
نیاسین (ویتامین B3)	mg 1.62		روی	mg 1.09

گیاه‌شناسی

برنج گیاهی است که دارای ارقام زودرس (طول دورة رشد ۱۳۰ تا ۱۴۵ روز)، متوسط رشد (۱۵۰ تا ۱۶۰ روز) و ارقام دیررس (۱۷۰ تا ۱۸۰ روز) می‌باشد. برای شناخت بهتر گیاه برنج به ذکر قسمت‌های مختلف آن از قبیل ریشه، ساقه، برگ و...

     

ریشه

ریشة برنج سطحی و افشان بوده و حداکثر در عمق ۲۰ تا ۲۵ سانتی‌متری خاک نفوذ می‌نماید. در این گیاه بغیر از ریشه‌های جنینی از محل گره‌ها نیز ریشه بوجود می‌آید. هر چقدر رشد برگها بیشتر باشد بر رشد ریشه‌ها هم افزوده شده و در نتیجه می‌توان گفت که با افزایش تعداد پنجه‌ها تعداد برگی بیشتر شده و در نتیجه رشد ریشه‌ها نیز زیادتر می‌گردد.
در زمان بازشدن گلها و به خوشه رفتن برنج رشد ریشه حداکثر مقدار خود را دارد.

برگ

برگهای این گیاه متناوب بوده و در دو جانب متقابل ساقه قرار دارند. تعداد برگها در ارقام مختلف برنج متفاوت بوده، در ارقام زودرس ۱۴ تا ۱۵ برگ، در ارقام متوسط‌رس ۱۶ تا ۱۷ برگ و در ارقام دیررس تعداد برگها ۱۸ تا ۱۹ برگ بر روی هر ساقه می‌باشد. افزایش دمای هوای پیرامونی در زیاد شدن سطح برگ اثر تعیین کننده‌ای داشته و موجب بیشتر شدن تعداد برگها می‌گردد. در مقادیر مساوی شاخص سطح برگ (LAI) بوته‌هایی که برگهای کوچک و زیادتر دارند از بوته‌هایی که برگهای بزرگ و اندک دارند بهترند.

پنجه‌زنی

پنجه‌ها به جوانه‌های اولیه گفته می‌شوند که در صورت مساعد بودن شرایط آب و هوایی تبدیل به ساقه می‌شوند. از مرحله ۴ تا ۵ برگی شدن گیاه پنجه‌زنی آغاز می‌گردد. پنجه‌ها در مراحل اولیه رشد برای تأمین مواد غذایی خود از ساقة اصلی استفاده می‌کنند و این عمل تا ظهور حداقل ۳ برگ و ۴ ریشه ادامه می‌یابدموقعی که نشاءها از خزانه به زمین اصلی منتقل شدند پنجه‌زنی شروع شده و تا یکماه بعد نیز ادامه می‌یابد. پس از پایان یکماه رشد پنجه‌ها به حداکثر خود رسیده و پس از آن از تعداد آنها کاسته خواهد شد. شرایط اقلیمی بویژه آب و هوا در رشد پنجه‌ها بسیار مهم و مؤثر می‌باشد. قدرت تولید پنجه در برنج خیلی زیاد بوده بطوری که هر بوته برنج معمولاً ۴ تا ۵ پنجه تولید می‌نماید.

ساقه
 

       
 

ساقة برنج بندبند و تو خالی بوده و در فواصل مختلف ساقه جداره‌های سختی قرار دارد که در آن قسمت‌ها ساقه توپر می‌باشد و گره نام دارد. فاصلة بین دو گره را میان گره می‌نامند. بین سلول‌های ساقه فضایی بین سلولی زیادی وجود دارد که باعث می‌شود قسمتی ازاکسیژن مورد نیاز ریشه از طریق منافذ تامین شود. برگهای این گیاه کشیده و دارای رگبرگهای موازی بوده و بدون دمبرگ است و قاعدة برگ پهنتر از سایر نقاط آن می‌باشد؛ و قسمتی از ساقه گیاه یا تمام محیط آنرا احاطه کرده که آنرا غلاف یا نیام می‌نامند. در قاعده برگ در طرفین غلاف دو صفحة کوچک یا بزرگ بنام گوشوارک (Stipule) وجود دارد. همچنین در محل اتصال غلاف به ساقه زائدهٔ کوچکی بنام زبانک (Liyule) وجود دارد. همچنین تعداد گره‌ها در این گیاه از ۱۰ تا ۲۰ عدد تغییر می‌یابد. در مقادیر مساوی شاخص سطح برگ (LAI) بوته‌های دارای ساقة بلند از نور بهتر می‌توانند استفاده نمایند ولی به آسانی ورس می‌نمایند. ارتفاع بوته‌های برنج در ارقام مختلف از ۵۰ تا ۱۵۰ سانتی‌متر و گاهی اوقات تا ۲۰۰ سانتی‌متر تغییر می‌یابد.

ساختمان گل آذین

گل آذین در برنج بصورت پانیکول بوده و فرق آن با گل آذین خوشه در این است که در پانیکول هر خوشه‎چه دارای دم باریک و بلندی می‌باشد و به همین دلیل به آن خوشه خوشه هم گفته می‌شودپانیکول در ارقام مختلف برنج به شکلی فشرده، باز و یا نیمه‌باز است. البته از نقطه نظر اصلاحگران نباتات در تولید هیبرید و اریته‌هایی که گل آنها بیشتر باز باشد بهترند زیرا مقدار دگرگشنی و در نتیجه تولید بذر آنها بیشتر است. پانیکول برنج در انتهای ساقه وجود داشته و دارای شاخه‌های فرعی با محورهای ثانوی می‌باشد. خوشچه‌ها روی دو گل کوتاه بوجود می‌آیند که نوک آن روی گلوم‌های نازا (لمای عقیم) توسعه یافته‌است و به چند وجهی کنگره‌دار تبدیل می‌شوند؛ بنابراین نوک فنجانی شکل و متورم مشابه یک زوج گلوم حقیقی است و به آن گلوم حقیقی گفته می‌شود. هر خوشچه دارای محور کوچکی بنام محور سنبله‌است که روی آن یک گل در محور برگک پانویه که گلوم‌های نازا نام دارد تشکیل می‌شود. گل‌دهی در برنج از نوک گل آذین شروع شده و به سمت پایین ادامه می‌یابد. در موقع ظهور خوشه نیاز ریشه به مواد غذایی بویژه ازت، فسفر و پتاس زیاد است.

ساختمان گِل در برنج

گل آذین در برنج بصورت خوشه‌ای بوده و دارای انشعابات فرعی می‌باشد و حاوی سنبلچه‌های تک گلچه‌ای است. برنج بر خلاف سایر غلات که ۳ تا ۴ پرچم دارند دارای ۶ پرچم است. نافه کوتاه و بساک‌ها بصورت دوخانه‌ای و دارای یک مادگی بوده که حاوی یک تخمدان می‌باشد. کلاله دو شاخه و پردار است. مادگی دارای تخمدان یک برچه‌ای می‌باشد. برگک فوقانی یا گلوم گل دهندة لما (گلومل یا پوشینه سنبله که ریشک روی آن می‌رود) و پالئا (گلومل یا پوشینة گیاهان گرامینه که فاقد ریشک است)، همراه با گل در برگرفته شده یک گل را تشکیل می‌دهند. در اطراف هر گل دو برگ بنام پوشینه (Glumelle) وجود دارد که یکی لما (Lemma) و دیگری پالئا (Palea) نامیده می‌شود. همچنین در انتهای هر سنبله دو برگک بنام پوشه (Glume) وجود دارد. در برنج گلوم‌ها خیلی کوچک بوده و حتی ممکن است گاهی اوقات حذف شده باشند. طول گلوم‌های خارجی ۴/۱ لما و پالئا و در بعضی از واریته‌ها هم اندازة لما و پالئا است. عموماً لما دارای ریشک و پالئا فاقد ریشک می‌باشد. ۷ تا ۹ روز بعد از گل دادن لایه آلرون از تغییر شکل لایة خارجی بافت آندوسیرم بوجود می‌آید.

گرده افشانی و لقاح
 

عکسی از خوشه‌های برنج، آماده برداشت در شالیزارهای استان مازندران
 

برنج گیاهی است خود گشن و بین صفر تا ۳ درصد دگرگشنی دارد. گرده افشانی تقریباً هم‌زمان با بازشدن گلها در شرایط طبیعی روی می‌دهد. دمای مطلوب برای گرده افشانی در حدود ۳۱ تا ۳۲ درجه سانتی‌گراد است. در دمای پایین‌تر از ۱۰ تا ۱۳ درجه‌سانتی‌گراد و همچنین بالاتر از ۶۰ درجه سانتی‌گراد گرده‌افشانی متوقف می‌گردد. خشکی و دمای پایین می‌تواند روی گرده افشانی اثر منفی داشته باشد. حداقل دما برای انجام عمل لقاح ۱۵ درجه سانتی‌گراد می‌باشد. زمان بازشدن گلها ۸ صبح الی ۲ بعدازظهر بوده و گلهای گل آذین در بین یک دورة ۷ تا ۱۰ روزه باز می‌شوند و اکثر آنها ۲ تا ۴ روز پس از خروج گل آذین از غلاف برگ این کار را انجام می‌دهند.

انواع جهانی برنج
• گونهٔ جاوه‌ای
• گونهٔ ژاپنی
• گونهٔ هندی

برنج ایرانی

از گونهٔ ایرانی می‌توان به گرده. دابو. طارم، چرام۱، چرام۲. صدری (شامل انواع دم سیاه، دم زرد و دم سرخ)، بینام، علی-کاظمی، چمپا و... اشاره کرد از تیپهای اصلاح نژاد شده و پرمحصول می‌توان از سفیدرود و خزر نام برد. برخی از ارقام برنج در منطقه شمال ایران، شامل ارقام ایندیکایی چون غریب، هاشمی، حسنی و گرده می‌باشند که بنظر می‌رسند در نتیجه انتخاب سنتی توسط کشاورزان (و احتمالاً در ادامه تعدادی نیز در پی انتخاب توسط محققین) هر یک در نواحی جلگه‌ای و دره‌ای به مرور زمان حاصل شده‌اند.

میزان کشت برنج در ایران

استان مازندران رتبه اول(۹۳۸۷۳۲٫۱۹) و استان گیلان (۷۴۱۲۴۱٫۹)، استان گلستان (۲۲۹۴۵۴٫۹۹)، استان فارس (۲۲۶۲۹۶٫۷۲)و خوزستان(۲۱۹۸۰۹٫۱۵)وپارس آباد (دشت مغان) در رتبه‌های بعدی از نظر میزان تولید قرار دارند. در سال ۱۳۸۵، ۶۲۰٫۰۰۰ هکتار سطح زیر کشت برنج بوده و ۲۶۱۲۱۷۴٫۳۴ تن شلتوک برنج تولید شده‌است.

ویژگی‌های تیپ‌های بومی برنج

تیپ‌های بومی متعدد برنج نسبت به هریک از گونه‌های بومی ژاپنی، جاوایی و هندی تمایز بیش تری یافته‌اند. عوامل هم القاء کنندگی تمایزیابی گونه‌های بومی و تیپ‌های بومی بایستی وابسته به عوامل محیطی زیستگاه‌های گیاهی شان باشد. تفاوت حساسیت نوری و حرارتی در گل دهی، مقاومت به کم آبی در رشد، مقاومت به مقدار زیاد کود و نمک‌های محیط کشت، مقاومت به تحمل غرقابی، مقاومت به درجه حرارت بالا و پایین و غیره در گونه‌های بومی مشخص شده‌اند. به علاوه، ویژگی ریخت شناختی ابعاد و اندازه دانه به عنوان یک شاخص موثق اولیه گونه‌های بومی در نظر گرفته می‌شوند. تمایزات چنین ویژگی‌هایی را در میان شش تیپ بومی ذکر شده می‌توان شناخت. درحال حاضر، اگر چه یک محقق اعلام کرده‌است که این شاخص همیشه برای طبقه‌بندی سه گونه بومی کافی نیست.

ابعاد دانه برنج و اندازه آن

به طور کلی، یکی از تفاوت‌های برجسته کولتیوارهای هندی، جاوایی و ژاپنی، شکل دانه‌است. با پیگیری گزارش کاتو (۱۹۳۰) در باره شکل دانه در هندی و ژاپنی، ماتسو سه گونه دانه: ۱) کوتاه، ۲) بزرگ و ۳) بلند را تأیید کرد. این سه گونه دانه به ترتیب به صورت ژاپنی، جاوه‌ایی و هندی نشان داده شدند. بیش‌تر، دانهٔ برنج هندی، باریک و جاوایی بزرگ هستند و دانهٔ برنج ژاپنی دارای دانهٔ کوچک و کوتاه با مقطع عرضی گرد است. بیش تر کولتیوارهای هند، هندوچین، چین جنوبی، تایوان و فیلیپین از هندی اند (تیپ C). تعداد زیادی از کولتیوارهای جاوا، چین شمالی و غربی، اروپا، آمریکا و بیش تر برنج دیم ژاپنی متعلق به جاوایی (تیپ B) است. برنج آبی ژاپن و کولتیوارهای منچوری خیلی شبیه ژاپنی اند (تیپ A). وتب و آکی هاما شکل دانه‌های برنج باستانی که در برمه، تایلند و کلمبیا کشت شده بود، بررسی کردند. آن‌ها وجود کولتیوارهای اولیه را در دامنه کوه‌های هیمالیا که به هندی و ژاپنی تمایز نیافتند، پیشنهاد کردند. آن‌ها به منشأ برنج زراعی نیز می‌اندیشید همان طور که در بالا اشاره گردید، در نوع بومی هندی کولتیوارهای دانه کوتاه مانند بورو تأیید شده‌است. یک تئوری وجود دارد که تمایز یابی اختصاصی شکل دانه را در انواع بومی برنج آسیایی نشان می‌دهد که ممکن است در نتیجه پاسخ به اختلاف درجه حرارت در آن‌ها باشد.

 

شرایط مناسب برای کشت برنج
 

دما: میانگین دمای مورد نیاز برنج هنگام رشد باید بین ۲۰ تا ۳۷ درجه سانتیگراد باشد. پایین بودن دما در اوایل فصل زراعی یا آبیاری مزرعه با آب سرد سبب می‌شود که زمان رسیدن دانه‌ها به تأخیر افتد. بالا بودن دما هم موجب کاهش تعداد سنبلچه‌های بارور و وزن دانه‌ها می‌شود.
نور: نور هم یکی از عوامل مؤثر در رشد گیاه است. شدت نور در اوایل فصل زراعی شاید عامل محدود کننده‌ای برای رشد برنج به حساب آید. اما با نزدیک شدن به پایان فصل زراعی، بویژه موقع تشکیل خوشه، رقابت برای جذب نور بین بوته‌ها افزایش می‌یابد.
رطوبت: مناسب‌ترین میزان رطوبت برای گلدهی گیاه برنج، ۷۰ تا ۸۰ درصد است. رطوبت کمتر از ۴۰ درصد، عامل بازدارنده‌ای برای گلدهی گیاه به شمار می‌رود. وزش باد و ریزش باران و تگرگ، در زمان گلدهی زیانبار است. همچنین بارندگی موقع برداشت محصول هم عملیات مربوط به خشک شدن محصول را به تأخیر می‌اندازد. برنج، کلاً گیاه آب دوستی به شمار می‌رود، ولی آبزی نیست. چون ریشه گیاهان آبزی قادر نیست که تارهای کشنده و ریشه‌های فرعی تولید کند. در حالی که ریشه برنج هم تار کشنده و هم ریشه فرعی دارد.
آب: آب مورد نیاز برنج از سایر غلات بیشتر است. هشتاد درصد آب مورد نیاز محصول برنج تولید شده در جهان بویژه در نقاط استوایی، از آب باران تأمین می‌گردد. ۲۰ درصد باقی‌مانده را از آب رودخانه و آب چاه تأمین می‌نمایند. نتایج بدست آمده نشان داده که اگر دمای آب کمتر از ۱۹ درجه سانتیگراد باشد، زمان رسیدن دانه به تأخیر می‌افتد. اگر هم از ۳۰ درجه بیشتر باشد، گسترش ریشه و میزان عملکرد گیاه برنج به دلیل محدود بودن اکسیژن موجود در آب، کم می‌شود و بازدهی گیاه کاهش می‌یابد.
خاک: برنج در خاکهای مختلف، از فقیر تا غنی که تنها آب مورد نیاز گیاه تأمین باشد به عمل می‌آید. البته مقدار آب مصرفی در خاکهای سبک بیش از خاکهای سنگین است. مناسب‌ترین خاک برای کشت برنج، خاک رسی با لایه غیرقابل نفوذ در عمق ۵۰ تا ۱۵۰ سانتیمتری و همراه با مقدار زیادی مواد آلی است. برنج اصولاً نسبت به شوری خاک و شوری آب مقاوم است. در صورتی که آب کافی برای شستشوی نمک خاک وجود داشته باشد، می‌توان از برنج برای اصلاح خاکهای شور استفاده نمود.
برنج در طب سنتی ایران
در طبیعت آن اختلاف نظر وجود داشته بعضی آن را گرم و بعضی سرد و بعضی معتدل میدانند ولی در درجه دوم خشک بودن آن اتفاق نظر وجود دارد و بعضی مرکب القوی دانسته‌اند زیرا اگر در آب بجوشد و آبکش کنند و چلو بپزند، جرم آن درجه اول سرد و آب آن اول گرم می‌باشد.
تولید کننده خلط صالح و خواب‌های خوب بوده، در درمان پیچش شکم و زخم روده، اسهال خونی، اختناق رحم، امراض کلیه و مثانه نافع است. خوردن برنج با شیر و شکر کثیرالغذا بوده و محرک نیروی جنسی و چاق کننده می‌باشد. خوردن آن با دوغ تازه و سماق، تسکین دهنده حرارت و تشنگی و درمان اسهال صفراوی است. برنج پخته در اشخاص حرارتی تولید حرارت و در رطوبتی‌ها ایجاد رطوبت می‌کند، به همین دلیل اغلب پزشکان د هنگام بیماری خوردن آن را منع کرده‌اند، ولی در زمان سلامتی آن را کاملاً تجویز می‌کنند، چون باعث طول عمر و صحت مزاج است. چلتوک برنج دارای مقدار زیادی ویتامین B می‌باشد.
. برنج دارای حالت جمع‌کنندگی و یبوست آور است. برای مبتلایان به فشار خون مفید است.
برای پیچش شکم، اسهال، بیماری کبدی، برنج پخته مفید است، و مولد منی است، بخ خصوص ترکیب شیر بز با برنج در غذای شیر برنج مفید می‌باشد.
هرگاه با دوغ تازه یا ماست و یا سماق خورده شود، انواع اسهال صفراوی و التهابات و حرارت معده را از هر نوع عطش، استفراغ را نیز برطرف می‌کند، به خصوص شیر برنج تهیه شده از شیر بز برای اسهال مفید است، حتی اسهالی که همراه شکم پیچه باشد.
برای درد دور ناف یا به قولی ناف افتادگی، پلوئی که با پیه پشت بز چرب شده باشد، یا در صورت عدم وجود با روغن حیوانی بسیار مفید است.
خوردن برنج پخته باعث دیدن خوابهای خوب می‌شود، به شرط آنکه در خوردن آن زیاده روی نشود.
خوردن آب برنج پخته مخلوط با شیر ضمن نرم کردن سینه هرگاه به مدت ۱۰ روز ادامه یابد، منی را زیاد می‌کند، و قوه باء را تقویت می‌بخشد. بهتر است آب برنج با شیر به نسبت مساوی مخلوط گردد. خوردن شیر برنج نیز برای ازدیاد منی مفید است.
تنقیه آب برنج پخته جهت زخم روده و معده نافع است.
ضماد برنج با پیه جهت گشودن دمل مفید است؛ و در ضمن برای جلا دادن جواهر نیز استفاده می‌شود.
پاشیدن پودر خاک برنج بر روی زخمهای تازه مفید است.
نوشیدن سوپی از آرد برنج با پیه کبد بز جهت اسهال شدید و بیماریهای حاصله از آن و زخم روده بسیار موثر است.
آب برنج چلتوک ساقط کننده جنین است.
برای خونریزی دماغ، به بینی کشیدن پودر و گردی که در موقع برنج کوبی بدست می‌آید، مفید است.
برخی آش تهیه شده از پوسته برنج که کاملاً سرند نکرده باشند، را برای تقویت دهی رشد مو مفید می‌دانند.
زیانهای برنج: برنج برای اشخاصی که دچار قلنج یا مستهد قولنج هستند، خوب نیست.
پوسته کاملاً سرند نکرده برنج را برخی افراد مسموم کننده و بخی دیگر عامل سردرد دانسته‌اند.